ForntextaSkrifarinn
Kristín Þorgrímsdóttir
sími: 861 5443 |
|
|
|
|
||
|
Myndasafn IV Miniaturar
Sölustaðir Markaðir
Örnámskeið (væntanleg)
English
(due soon) Please e-mail if you have some questions. |
Miðaldahandrit (í vinnslu)
Íslensk miðaldahandrit
Brot úr
bókmenntasögu Íslendinga á miðöldum (textann
vann ég að mestu upp úr bæklingum frá Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi) Ritlistin
er talin hafa borist til Íslands með kristnum lærdómsmönnum frá Bretlandi um
Vestur-Noreg eftir kristnitöku árið 1000. Þá bárust til landsins trúarrit á
skinni með latínutexta, en latína var þá ritmál hinnar valdamiklu kaþólsku
kirkju í Evrópu og grundvöllur þess að hægt væri að breiða út hin kristnu
fræði. Á
Íslandi skrifuðu menn hins vegar fljótt á norrænu og síðar á íslensku, en
Íslendingar voru með fyrstu þjóðum í Evrópu til að skrifa á eigin þjóðtungu. Meðal
elstu rita sem sögulegar heimildir geta um að hafi verið skrifuð á tungu
landsins voru þýðingar helgar, sem talið er að hafi verið predikanir
eða skýringar og útleggingar texta úr helgiritum á latínu. Íslenska hómilíubókin kann að varðveita einhverja
elstu þessara texta. Íslendingar
kynntust ýmsum erlendum ritum, m.a. alfræðiritum,
og tóku upp í rit sín texta úr mörgum þeirra, en einnig settu þeir saman ýmsa
texta sjálfir. Velflest
þeirra handrita sem vitað er að gerð voru í upphafi ritaldar á Íslandi eru nú
glötuð og aðeins til í afskriftum frá síðari öldum. Íslendingabók
Ara fróða Þorgilssonar, sem rituð var á árunum 1122-1133, er t.d. aðeins til
í afskriftum, en hún segir frá uppruna landsmanna og stjórnskipan.
Heimildagildi þeirrar bókar er talið meira en Landnámu,
sem sett var saman um svipað leyti, en hún er einnig aðeins til í síðari tíma
afskriftum. Um
1125-1175 ritaði vel menntaður Íslendingur fyrstu
málfræðiritgerðina svokölluðu, en þar býr hann til stafróf fyrir
íslenska tungu út frá latínustafrófi. Íslenskir skrifarar studdust sumir hverjir
við reglur úr þessari ritgerð á næstu öldum. Fyrsta
málfræðiritgerðin og Íslendingabók Ara fróða eru tvö elstu varðveittu
vísindaritin á norrænu tungumáli. Á síðari
hluta 12. aldar voru þýddar úr latínu sögur af helgum
mönnum og um sömu mundir hófst ritun konungasagna
á norrænu. Hinar
eiginlegu Íslendingasögur komu fyrst fram
eftir 1200, en þær segja frá landnámsmönnum og afkomendum þeirra. Elstu
varðveittu handritabrot þeirra eru frá síðari hluta 13. aldar. Um 1200
komu einnig fram sögur af samtímaviðburðum, biskupasögur
og Sturlungasaga, en einnig voru ritaðir ýmsir
alfræðitextar og annálar, stuttorðar bækur sem
greindu frá helstu stórviðburðum frá ári til árs. Lög voru
fyrst skráð á Íslandi um 1117. Elsta lagasafn Íslendinga, Grágás, er varðveitt í tveimur handritum
frá því um 1250-1270, en Grágás geymir lög frá tíma þjóðveldis á Íslandi. Vel á
annað hundrað handrita hafa varðveist af Jónsbók,
sem geymir lög frá því eftir gerð gamla sáttmála um 1262-64. Mörg þeirra
handrita eru fagurlega skreytt. Yfirleitt
voru aðeins lagahandrit og trúarrit myndskreytt, en flest önnur handrit voru
skrautmyndalaus. Lítil
skinnbók frá síðari hluta 13. aldar, Konungsbók
Eddukvæða, er eitt merkasta handrit norrænna þjóða, en hún varðveitir
mikinn hluta forns kveðskapar þeirra, auk goðafræði. Í henni er t.d. að finna
Hávamál og Völuspá. Á 14.
öld voru fornaldarsögur og riddarasögur vinsælar, en þær gerast í fjarlægum
löndum. Út frá þeim voru ortar rímur eða frásöguljóð. Þá og
síðar ortu menn og skrifuðu upp andleg kvæði,
flest um Maríu guðsmóður og helga menn eða dýrðlinga. * Óvíst er
hver helstu tímabil tiltekinna bókmenntagreina voru á Íslandi, þótt fræðimenn
geti gert sér nokkrar hugmyndir um helstu tímaskeiðin út frá bæði fjölda
varðveittra handrita og vitnesku sem þar er að finna um glötuð rit. Almennt
er talið að blómaskeið óskráðra bókmennta hafi verið á tímabilinu 800-1100,
en að þá hafi blómaskeið sagnaritunar tekið við og staðið til um 1350, en að
loks hafi verið blómaskeið rímna og sagnadansa til um 1550. Greinilegt
er að Íslendingar voru mikil bókaþjóð þegar á miðöldum. Þeir fylgdust vel með
því sem var að gerast annars staðar í Evrópu og er getið í ýmsum skrifum sem
heimildamanna um sögur og atburði víða um álfuna. Íslendingar
eru einnig taldir hafa skrifað bækur til útflutnings, en sá útflutningur
lagðist af á 14. öld, er norræn tungumál höfðu þróast hvert frá öðru og
íslenskan var ekki lengur jafn auðlæsileg í öðrum norrænum löndum og verið
hafði. Flest
íslensk handrit voru skrifuð á bókfell allt fram um 1600, en þá leysti
pappírinn skinnið af hólmi. Það hafði gerst mun fyrr í Evrópu. Íslensk
skinnhandrit hafa það sérkenni að í þeim hefur blekið varðveist furðuvel og
er enn skýrt og vel læsilegt. Talið er að blek hafi fyrst og fremst verið
unnið úr sortulingi, en engar uppskriftir af því hafa varðveist. Þá eru
íslensk miðaldarit einstæð vegna hinnar óvenjulegu blöndu rómansks og
gotnesks skreytingarstíls sem þar er að finna, en sá stíll hélst út nánast
allan blómatíma íslenskra handrita. Gríðarlega
mikið hefur glatast af skrifum Íslendinga frá miðöldum, e.t.v. ekki hvað síst
eftir siðaskiptin um 1550, en þá misstu kaþólsk trúarrit gildi sitt og má
ætla að þeim hafi verið fargað í stórum stíl. Þá hefur
einnig harla lítið varðveist af kveðskap, sem vitað er að hafi tíðkast, svo
sem nýðvísur eða háðsvísur, mansöngkvæði og vinnuljóð, hátíðarkvæði og
galdravísur. * * * *
* Konungsbók Eddukvæða Mestöll
vitneskja okkar um norræn goð og norrænan skáldskap er fengin úr íslenskum
fornritum, einkum Eddukvæðum og Snorra Eddu. Eddukvæði
eru forn goða- og hetjukvæði eftir ókunna höfunda. Flest eru þau talin vera
norsk og íslensk í núverandi mynd og frá tímabilinu 700-1300, þó aðallega frá
10.- 12. öld. Eddukvæði
eru varðveitt í íslenskum handritum, einkum Konungsbók
Eddukvæða frá s.hl. 13. aldar og AM 748, 4to frá upphafi 14. aldar. Goðakvæðin
virðast norræn og eiga sér ekki hliðstæðu utan norður-germanskra svæða. Þau
eru aðalheimild okkar um norður-germönsk trúarbrögð og goðafræði. Til
goðakvæða teljast t.d. Völuspá og Hávamál. Völuspá Kvæðið er af flestum talið vera samið á Íslandi um 1000. Það er varðveitt í Konungsbók (Sæmundar Eddu), Hauksbók og Snorra Eddu. Þetta er heiðið kvæði, en er þó undir kristnum áhrifum í geymd sinni. Völuspá geymir myndrænan goðsögulegan fróðleik, sem fræðimenn segja að gefi betri heildarsýn af goðatrú en annað sambærilegt efni. Kvæðið er lagt í munn völvu, sem sér jafnt fram sem aftur í tímann. Hún segir Óðni frá sköpun heims og lífs, rekur örlagasögu goðanna og siðspillingu þeirra og manna. Hún spáir ragnarökum, en síðan nýjum heimi og endurbornu lífi. Hávamál Kvæðið
er af flestum talið vera samið á tímabilinu 700-1300, en alls óvíst hvar,
trúlega þó að mestu í Noregi og á Íslandi. Varðveitt í Konungsbók (Sæmundar
Eddu). Hávamál
merkir Óðinsmál. Erindin geyma margs konar heilræði og lífsspeki, sem talin
er mótuð af hugsunarhætti víkingaaldar. Þau fjalla að mestu um aðstæður og
umhverfi manna, mannlegt hátterni og eiginleika, bæði æskilega og óæskilega. Hávamál
skiptast í 6 hluta, þ.e. gestaþátt, meyjaþátt, Gunnlaðarþátt,
Loddfáfnismál, rúnatal og ljóðatal. Snorra Edda Mestöll
vitneskja okkar um norræn goð og norrænan skáldskap er fengin úr íslenskum
fornritum, einkum Eddukvæðum og Snorra Eddu. Snorra
Edda er skrifuð af Snorra Sturlusyni (f. 1178, d. 1241) um eða uppúr 1220.
Hún geymir goða- og skáldskaparfræði. Snorri er talinn hafa ætlað bókina sem
kennslubók í skáldskap, en í henni er m.a. að finna fjölmörg skáldskaparheiti
og kenningar. Snorra Edda er ein fullkomnasta heimild okkar um skáldskap 10.-
12. aldar, en auk Eddukvæða er hún einnig ein helsta heimild norrænna /
germanskra þjóða um heiðin trúarbrögð og goðsagnir. Bókin skiptist í fjóra hluta, formála, Gylfaginningu, Skáldskaparmál og Háttatal. Formálann má líta á sem eins konar heimspekilegan inngang að verkinu, en þar er kristni rakin til fornrar dýrkunar á náttúrunni. Aðalhandrit
Snorra Eddu eru fjögur, skinnbækurnar Konungsbók Snorra Eddu og Uppsalabók og
Ormsbók og pappírshandritið Tektarbók frá um 1600. Konungsbók Snorra Eddu (GKS
2367 4to.) Skinnhandrit, ritað snemma á 14. öld. Snorri studdist við erlendar bækur, bæði í guðfræði og
skáldskaparmennt. Fer þó með hugtök á mjög frjálslegan hátt að sögn
fræðimanna. Bygging verksins er áþekk alkunnum námsbókum á síðari hluta 12. aldar, þar sem
lærisveinn spyr meistara sinn og spurningar og svör eru skráð. Fyrsta málfræðiritgerðin Ritgerðin
er talin skrifuð á tímabilinu 1125 - 1175 af greinilega vel menntuðum
íslenskum fræðimanni. Hún er með elstu þekktu vísindaritum á norrænu.
Ritgerðin er merk heimild um hljóðkerfisbreytingar í germönskum tungumálum.
Varðveitt í Edduhandriti frá um 1350. Íslenska hómilíubókin Íslenska
hómilíubókin er með elstu ritum sem skrifuð voru á þáverandi tungu landsins,
norrænu. Í henni er að finna þýðingar helgar, sem trúlega voru predikanir eða
skýringar og útleggingar texta úr helgiritum á latínu. Bókin er
varðveitt í Stokkhólmi. Leturgerð Karlungaletur.
Nokkrar rithendur, sjö ef ég man rétt. Ég á óinnbundið
ljósprent af íslensku hómilíubókinni, sem ég nota örk fyrir örk þegar ég er
að æfa skriftir úr bókinni. Þar er
einnig að finna stafréttan texta. Fyrir Íslendinga er því ekki mikill vandi
að lesa þetta rit, en slatti af orðum eru okkur í dag ókunnug. Alfræðirit Hauksbók Hauksbók
er safnrit frá um 1302-1310. Í því er m.a. að finna Landnámabók,
Trójumannasögu, Kristnisögu, Völuspá, Fóstbræðrasögu, Eíríks sögu rauða,
alfræðiefni úr Etymologiae eftir Ísidór frá Sevilla (uppi um 560-636)
og norrænar þýðingar á guðfræðiritinu Elucidarius eftir Honorius
Augustodunensis (1075/80 - um 1156).
Lýsingar
stældar úr náttúrufræðiritinu Physiologus (ævafornt, 1. öld?) og þýsku
15. aldar handriti. Biskupasögur Biskupasögur
koma fyrst fram um 1200. Sjálfsagt
voru þær fyrst og fremst ritaðar í þeim tilgangi að safna sögum um helgi
biskupa sem reyna átti að fá tekna í tölu dýrðlinga. Úr biskupasögum er hægt að lesa um daglegt líf fólks á
miðöldum. Heilagra manna sögur GrágásSamkvæmt
Íslendingabók
Ara fróða Þorgilssonar (f. 1068, d. 1148) voru lög fyrst færð í letur á Íslandi
veturinn 1117-1118. Sú lögbók var síðar nefnd Hafliðaskrá,
en hún er löngu týnd. Líkur hafa verið leiddar að því að meginefni
Hafliðaskrár komi fram í varðveittum handritum þjóðveldislaganna íslensku sem
einu nafni nefnast Grágás. Grágás
geymir að mestu lög um kristna trú (lögtekin um árið 1000) og veraldlegan
rétt. Elsta
brot Grágásar er frá síðara hluta 12. aldar og er með allra fornlegustu
handritum sem til eru hér á landi. Aðalhandritin, Konungsbók
Grágásar og Staðarhólsbók Grágásar, eru
að líkindum frá lokum þjóðveldisins (stóð 930-1262-1264), trúlega skrifuð um
og eftir miðja 13. öld. Í henni
eru tvær lagaskrár, sú fyrri Grágás, en seinni lagaskráin nefnist Járnsíða. Þorri
lagasafna Grágásar er talinn skrifaður 1271-72, væntanlega í þeim tilgangi að
bera þau saman við ný lög sem Íslendingar áttu von á frá Noregi í kjölfar gamla sáttmála 1262-1264. Sjá Jónsbók. (Heimild:
Stofnun Árna Magnússonar) Leturgerð og útlit Textinn
í Staðarhólsbók er tvídálka. Meginhluti
ritaður af tveimur skrifurum, annar þeirra skrifaði langmest. Rithendur
níu annarra skrifara koma fyrir á 14 smápóstum á víð og dreif innan um texta
aðalskrifarans. Járnsíða
er öll rituð af einum skrifara sem ekki hefur átt neinn þátt í ritun Grágásar
og hefur Járnsíðu augsýnilega verið aukið aftan við Grágásarhandritið eftir
að ritun þess var lokið. Íslendingabók Ara fróða Þorgilssonar Varðveitt
handrit af Íslendingabók Ara fróða Þorgilssonar eru pappírshandrit frá 16. eða
17. öld (ATH). Leturgerð Leturgerð
Íslendingabókar er einföld og falleg, auk þess sem fljótlegt er að skrifa
hana. Landnáma Íslendingasögur Egils saga Njáls saga Grettis saga Laxdæla saga Íslenska teiknibókin Eina
íslenska myndabókin sem varðveist hefur frá miðöldum er Íslenska
teiknibókin,
sem talin er vera frá 14. eða 15. öld. Þetta er greinilega fyrirmynda-bók,
þ.e. hún var notuð til að afrita myndir upp úr fyrir ný handrit. Íslenska teiknibókin eftir Björn Th. Björnsson, gefin út í Kaupmannahöfn
árið 1954, er einhver skemmtilegasta
bók sem ég hef eignast. Mér skilst að Björn sé listfræðingur, en mér sýnist
hann ekki síður hafa verið vandaður fræðimaður um handrit okkar. Selma Jónsdóttir Sjá líka Handritaspjall eftir Jón Helgason,
útgefin í Reykjavík árið.... Ég held að það hafi endanlega verið sú bók sem atti mér
út í skriftirnar af alvöru. Mögnuð bók, vel unnin, gott kennslugagn. Báðar þessar bækur eru nú ófáanlegar nema ef vera kynni
í fornbókaverslunum. Ég mæli eindregið með þeim. Jónsbók Lagasafnið
Jónsbók tók við af Grágás
þegar Íslendingar fengu ný lög í kjölfar Gamla sáttmála 1262/64. Varðveitt eru vel á annað hundrað handrit af Jónsbók,
sum hver ríkulega myndskreytt. Leturgerðir Ég á ljósprent af Skarðsbók Jónsbókar innbundinni, en
mér þykir óþægilegt að nota þá bók við stælingar á leturgerð. Gott er að taka bara ljósrit af einni og einni síðu til
að vinna upp úr, í stað þess að láta þessa risastóru og níðþungu bók liggja á
borðinu. Stundum er nauðsynlegt að skoða fleiri en eina blaðsíðu
til að finna á endanum góðar útgáfur af öllum stafagerðum hvers handrits,
hvað þá stóru stafina. Konungasögur Blómatími konungasagna hér á landi var á tímabilinu 1185 - 1235.
Heimskringla Ritun
konungasagna nær hámarki um 1220-25 með skrifum Snorra Sturlusonar (f. 1178,
d. 1241), sem þá setti saman Heimskringlu.
Aðalhandrit Heimskringlu eru Kringla frá um
1260, skinnbókarbrot frá um 1300, Jöfraskinna
frá byrjun 14. aldar og Frísbók, skrifuð um 1300-1325, en hún er
heillegasta varðveitta skinnhandritið af Heimskringlu. * * * *
* |
Njáluhandrit bundið í mjúka kápu |
|
|
||
