Atriðaorðaskrá ( í vinnslu)

Skráin nær til orða og hugtaka sem ég hef notað á heimasíðunni en er langt í frá tæmandi hvað varðar bókagerðarsögu Evrópu á miðöldum. Hér inn í vantar t.d. fjölda orða úr trúarlegum ritum.

Flýtileiðir

>>>

Hugtak

Merking, útskýringar, notkun, enskt heiti eða latneskt

A

Agat

Mjúkur steinn notaður í burnisher áhald til að slípa eða pússa gyllingu handrita.

Alfræðirit

Encyclopedia

Armanius

Stjórnandi scriptorium, sá um að stjórna skrifaraherberginu, gaf fyrirmæli og útdeildi verkefnum, dreifði skriffærum og stýrði öllum skrifum, skreytingum og yfirlestri og samsetningu arka í bækur.

Á

Ásubergsfundur

Stór fornleifafundur í Noregi.

B

Bókfell

Skinn, venjulega af kálfi, stundum líka af lambi eða geit, sem verkað hefur verið þannig að hægt er að skrifa á það og mála. Kallast Vellum á enskri tungu, en það hugtak er talið skylt franska orðinu v... sem merkir “kálfur”.  Sjá líka pergament

Breviary

Trúarlegt rit

Burnisher

Áhald úr viði og mjúkum steini, t.d. agati eða hematíti, notað til að slípa fram glansa á gull í handritum.

Býsanskur stíll

Rómanskur stíll

Bænabók

Book of Hours

Bönd

Bönd í handritum eru tákn sem notuð eru til styttingar á orðum. Band getur verið strik yfir bókstaf, gegnum legg bókstafs, merki fyrir ofan orð og aftan við síðasta skrifaðan staf í orði, punktur eða jafnvel smár bókstafur skrifaður fyrir ofan orð. Hlutverk banda er að gera “rit minna og skjótara og bókfell drjúgara” (fyrsti málfræðingurinn, 12. öld). Notkun banda er komin frá Engilsöxum, en Íslendingar notuðu bönd öllu meira í skrift heldur en nágrannaþjóðirnar (Guðvarður Már Gunnlaugsson, Stofnun ÁM). 

Upp

C

Calendar

Dagatal. Mikilvægt á miðöldum því þar í voru merktir dagar kirkjuársins. Mikilvægustu dagarnir voru merktir með rauðu bleki til að leggja áherslu á þá, en þaðan er komin sú hefð að tala um “rauða daga”. Sjá líka rubric.

Codex

Viðarspjöld utan um miðaldabækur

D

Dings

Smáskraut í keltneskum handritum. Sjá Book af Kells.

Duodecimo

Ein gerð arkarbrots í handritum. Skammstafað ...

E

Eyjaletur

Leturgerð sem kennd er við bresku eyjarnar, einkum við Írland.

É

F

Folio

Ein gerð arkarbrota í handritum. Skammstafað “fol”. Tvíbrotin örk.

Fornletursfræði

Paleographia

Freska

Blautmáluð veggmynd eða skreyting á kalkundirlagi. Algeng í miðaldakirkjum.

Fyrirmyndabækur

Teiknibækur sem farið var eftir við gerð myndskreytinga í handrit.

G

Gessó

Límkenndur kalk-lögur, borinn á bókfell fyrir gulllauf í lýsingum handrita. Líka notað fyrir freskur o.fl. miðaldamyndir.

Gull lauf

Örþunn filma af gulli, notuð til að “lýsa” handrit.

Gum ammoniac

Gum Arabic

Gylling

Gullskreyting handrita

H

Half-uncial

Lágstafir Uncial-leturgerðar, þróaðir á Írlandi um 6.- 7.-öld. Sjá Uncial.

Handritafræði

Fræðigrein sem fæst við rannsóknir á handritum. Í byrjun skoðaði hún einkum einkenni skrifta og þróun, en tók síðar einnig til útlits handrita og uppsetninga, verklags og viðmiða, svo og tengsl handrita við félagslegt og efnahagslegt umhverfi þeirra. Erlendis hafa handrit loks einnig verið rannsökuð sem menningarleg og söguleg afurð eða frá því um 1980.

Upp

Handritalestur

Hástafir

Það sem við í nútímanum köllum “stóra stafi”

Hematít

Mjúk steintegund. Notuð til að pússa og slípa gull í handritalýsingum.

Hómilíubók

Stólræðubók, predikunarbók, með skýringum og útleggingum á trúarlegum textum.

Höfuðstafur

Stór stafur, venjulega málaður í litum og / eða gerður úr gulllaufi eða skeljagulli.

I

Í

J

K

Upp

L

Lágstafir

Það sem við í nútímanum köllum “litla stafi”

Leirtafla

Lýsari

Sá sem gerir skraut í handrit. Sjá líka míníator og rúbrikator.

Lýsing

Gullskreyting handrits. Nú orðið er orðið notað fyrir hvers konar málaðar skreytingar, ekki bara gullskrautið. Enska heitið er Illumination.

M

Míníator

Sá aðili sem sá um að gera skreytingar, myndir og lýsingar handrita. Sjá líka rúbrikator, lýsari,

Miniature

Sjálfstæð myndskreyting, ekki tengd texta eða hluti af rammaskrauti. Nafnið er komið af latneska orðinu miniare, sem merkir “að lita með rauðu”, en áður voru myndir handrita gerðar með rauðum lit, eða minium.

Upp

Minium

Rauðleitur litur úr jarðefni. Héðan kemur orðið “miniature”.

Myndstafur

Höfuðstafur með mynd sem er ekki endilega tengd textanum sem hann birtist í.

N

O

Octavo

Ein gerð arkarbrots í handritum. Skammstafað “8 vo”. Örk brotin í átta hluta.

Oddbogi

Hugtak úr gotneskum húsagerðar-arkitektúr. Einnig notað í leturfræði yfir lýsingu á sérkenni gotneskrar skriftar, oddbogum.

Ó

Upp

P

Palimpsest

Endurnýtt bókfell. Skafið og pússað upp á nýtt. Íslenskt heiti e.t.v. “skafið bókfell”.

Papírus

Egypskur “pappír”, gerður úr papírus-jurt. Algengur fram á 2.- 4. öld í opinberum bréfum og bókum eða skrollum / rúllum.

Pappír

Miðaldapappír var gerður úr lín-þráðum.

Pergament

Skinn, venjulega af lambi eða geit. Sjá “bókfell”.

Q

Quarto

Ein gerð arkarbrots í handritum. Skammstafað “4 to”. Fjórbrotin örk.

R

Ritstíll

Teikniáhald, einnig notað til að strika línur í handrit. Úr málmi, t.d. blýi, jafnvel með silfuroddi. Sjá “stíll”.

Rubric

Rauðlituð merking, ýmist kaflafyrirsagnir eða mikilvæg orð í texta. Einnig mikilvægir dagar í calendar kirkjuársins. Hugtakið er komið af latneska orðinu rubrica, sem merkir “rauður”.

Rúbrikator

Sá aðili sem sá um að gera titla og skreyta höfuðstafi handrita og annað skraut. Sjá líka lýsari og míníator.

Upp

S

Saltari

Trúarrit sem inniheldur sálma. Enska heitið er psalter.

Scriptorium

Fleirtalan er Scriptoria – Skrifaraherbergi, venjulega í klaustri eða kirkju, þar sem bækur eru framleiddar.

Skrautstafur

Skreyttur höfuðstafur.

Skrifari

Sá aðili sem sér um að skrifa niður eða afrita texta handrita og skjala. Scribe (Scrybe, 4. – 6. öld).

Skrolla

Rúlla, venjulega úr papírus eða pappír.

Spássíuskraut

Marginalia

Upp

Stafrétt (útgáfa)

Stíll

Ritstíll, oddhvasst áhald, venjulega úr málmi eða beini, sem notað var til að gera göt og strika línur í handrit.

Sögustafur

Höfuðstafur með teiknuðu eða máluðu atriði úr texta handrits. Historiated initial

T

Teiknibækur

Bók með teiknuðum fyrirmyndum fyrir afritun í miðaldabækur. Sjá líka fyrirmyndabækur.

Theophilus

U

Uncial

Rómversk leturgerð. Írar þróuðu half-uncial út frá þessari leturgerð.

Ú

Upp

V

Vaxtafla

W

X

Y

Ý

Z

Þ

Upp

Æ

Ö

Örk

Brot í handritum, folio, quarto, octavo, duo-decimo